Ein Dogfen y Mis

Title: Map o Alltyknap, Caerfyrddin

Reference Numbers: CTC/1/9/2/4/3

Mae eitem y mis hwn yn un o gyfres o fapiau gwych a ddarganfuwyd yng nghofnodion Cyngor Tref Caerfyrddin. Mae’r enghraifft liwgar hon yn dangos tir ym mhlwyf San Pedr a gludwyd i Charles Williams gan Fwrdeistref Caerfyrddin ym 1765.

Bryn yn Nhref Ioan, Caerfyrddin yw Allt-y-Cnap – allwch chi ddod o hyd i Blasty Ystrad?

Teitl: Teithiau Hapus!

Cyfeirnod: Derwydd SG44

Mae'r albwm ffotograffau addurnedig hwn yn llawn delweddau sy'n dogfennu taith unigolyn ledled yr Aifft a'r Dwyrain Agos i bob golwg.

Wedi'i ddyddio tua 1880, mae'n cynnwys delweddau o safleoedd hanesyddol fel teml Philae yn Aswan, yr Aifft, cyn ei datgymalu a'i hadleoli i Ynys Agilkia yn ogystal â safleoedd enwog eraill fel Citadel Cairo, Gerddi Azbakiya a llwyfandir Giza i enwi ond ychydig!

Teitl: Monsieur Henri Salmet

Cyfeirnod: CDX/1157

Albwm llofnodion sy’n perthyn i ferch ifanc o’r enw Gwyneth yw dogfen y mis hwn. Yn anffodus, ni wyddom gyfenw Gwyneth ond mae’r ddogfen hynod ddiddorol hon yn cynnwys cerdd fer wedi’i chysegru i Henri Salmet.

Mae’r gerdd, a ysgrifennwyd cyn iddo hedfan o Abertawe i Lanelly, yn gofyn i’r awyrennwr enwog lofnodi ei halbwm, rhywbeth a wnaeth yn briodol yn dilyn glaniad ei awyren mono Bleriot 50 marchnerth yn y Strade ddydd Sadwrn 25 Mai 1912.

Teitl: "The Flying Welshman"

Rhifau Cyfeirnod: CDX/1145

Mae'r casgliad hwn o ddeunydd a gafodd ei gatalogio’n ddiweddar yn ymwneud â John Godfrey Parry-Thomas, "The Flying Welshman" – y gyrrwr rasio ceir a gafodd ddamwain angheuol wrth fynd ar drywydd record cyflymder y byd dros dir ym Mhentywyn ym mis Mawrth 1927.

Mae'n cynnwys darlun o Draeth Pentywyn ar ddiwrnod y ras yn nodi'r mannau lle bu damwain angheuol 'Babs' a'r gyrrwr Parry-Thomas, llungopi o ddatganiadau cwest Parry-Thomas, a llythyr yn cynnwys manylion y cwest a gynhaliwyd yn y Long Room Beach Hotel, Pentywyn y diwrnod ar ôl y digwyddiad.

Gyda llaw, claddwyd 'Babs', y car rasio, yn y tywod ym Mhentywyn yn fuan wedi i'r cwest gael ei gynnal cyn ei ailddarganfod eto ym 1969. Ers hynny mae wedi cael ei adfer ac mae'n cael ei arddangos yn Amgueddfa Cyflymder, Pentywyn.

Teitl: Catalog o Hynafiaethau Dolau Cothy, 1919

Cyfeirnod: Heb ei gatalogio

Mae dogfen y mis hwn yn gopi o dudalen a gymerwyd o 'gatalog darluniadol o Hynafiaethau Dolau Cothy' a roddwyd i Glwb Maes Cymdeithas Hynafiaethwyr Sir Gaerfyrddin ym 1919. Mae'r ddogfen hyfryd hon yn cynnwys rhestr o erthyglau gyda nodiadau, ffotograffau, brasluniau, rhwbiadau, a seliau cwyr.

Cymerwyd y seliau yn y ddelwedd hon o argraffiadau a wnaed gan fodrwyau aur ac arian yn perthyn i Thomas Johnes, (1748 - 1816). Mae Thomas Johnes neu ‘Johnes yr Hafod’ yn fwyaf adnabyddus am ei ddatblygiad o Ystâd yr Hafod yng Ngheredigion.

Teitl: Chwedl Tylwyth Teg Calan Mai

Cyfeirnod: PD12/1/2

Wedi ei dynnu o "May-day: A Fairy Tale" gan A. S. Gulston, 1882, mae’r darluniad hardd hwn ond yn un o lawer sy’n darlunio golygfa hudolus.

Wedi'i gynhyrchu efallai ar gyfer ei blant ifanc, mae'r llyfr stori hwn yn anffodus yn anghyflawn. Roedd Alan Stepney Gulston o Dderwydd yn arlunydd amatur, yn deithiwr, yn awdur, a hyd yn oed yn Uchel Siryf Caerfyrddin am gyfnod! Bu farw yn 1919.

Teitl: I'r lleuad ac yn ôl (bron!)

Cyfeirnod: ACC/8471

Ym mis Ebrill 1998 trefnodd George Abbey, Cyfarwyddwr Canolfan Ofod Johnson, UDA, i ffotograff o Dylan Thomas gael ei hedfan ar y wennol 'Columbia'.

Wedi'i fenthyg o Amgueddfeydd Sir Gaerfyrddin ynghyd â chopi o 'Under Milk Wood', cyflwynwyd y llun hwn (a dynnwyd o Skylab), i Gyngor Tref Caerfyrddin gan George Abbey fel anrheg.

Yn fwyaf diddorol, gan fod 1998 hefyd yn 40fed Pen-blwydd NASA ac yn 20fed Pen-blwydd yr ymgeiswyr gofodwr benywaidd cyntaf, mae'r ffotograff hwn hefyd wedi'i lofnodi gan 13 o'r 16 gofodwr benywaidd cyntaf o'r UD!

Teitl: Cariad Mam

Cyfeirnod: COEDMORE/2133

Yn y darn hwn mae Mrs Daniel yn ysgrifennu at ei merch, Clemena Lloyd o Goedmore, yn gofyn am y newyddion diweddaraf; Gwisg Edie, y tywydd, ceffylau, a chŵn i enwi ond ychydig, ond y geiriau olaf “Eich Mam” sy'n cadarnhau ei gynnwys cwis.

Wedi’i ddyddio 7 Awst o flwyddyn anhysbys, dim ond sampl yw’r llythyr hwn o’r nifer yr anfonodd Clemena a’i brawd, Daniel, a’u derbyn gan eu mam ar ddiwedd y 1800au.

Efallai ailddarllenwyd goramser gan genedlaethau diweddarach, mae'r llythyrau hyn yn cynnig cipolwg ar y berthynas rhwng mam a phlentyn - y treialon a'r gorthrymderau, ac wrth gwrs, popeth cyffredin.

Teitl: Syrcas, Syrcas!

Cyfeirnod: CDX/640

Am olygfa - gorymdaith o eliffantod o syrcas Melin Bertram yn cerdded trwy Sgwâr Notts yng Nghaerfyrddin, 1882. Mae’r dorf yn amlwg wedi eu syfrdanu ac yn ysu i gael cipolwg ar yr anifeiliaid godidog hyn.

Mae hyd yn oed sibrydion bod eliffant wedi’i gladdu o dan gaeau chwarae yn Richmond Terrace ac yn dal i orwedd yno heddiw, efallai ei fod yn un o’r eliffantod yn y llun yma?

Teitl: Pwy sy’n dweud nad yw hi’n bwrw eira yng Nghaerfyrddin?

Cyfeirnodau: Lluniau/Caerfyrddin/1980au

Wedi’i dynnu gan breswylydd lleol o Stryd Parcmaen, Caerfyrddin ar Ionawr 11eg 1982, mae’r sleid hon sydd wedi’i sganio yn cynnig cipolwg ar fywyd yn ystod y ‘rhewi mawr’ lle bu’n bwrw eira’n sownd am dros 36 awr!

Gydag achosion o drigolion yn sownd dan do, a milwyr yn cael eu drafftio i helpu i gloddio teuluoedd allan o’u cartrefi, efallai ei bod hi’n well na fyddwn ni’n cael ‘Nadolig Gwyn’ wedi’r cyfan!

Title: Llythyr at Sion Corn

Cyfeirnod: Aberglasne, blwch 31

Wedi’i gyfeirio at ‘Father Christmas’, mae’r llythyr hwn mewn llawysgrifen yn ein hatgoffa o hud yr Ŵyl. Mae'n darllen;

“I Siôn Corn, Pegwn y Gogledd

Annwyl Siôn Corn, hoffwn yn fawr gael ceffyl a chleddyf os oes gennych chi un ar ôl gyda llawer o gariad a chusanau lu gan George Carbery Pryse Rice XXXXXXXXX

ON os oes gennych chi feiro ar ôl fe ddylwn i hoffi un yn fawr iawn”

Ganed George, awdur y llythyr hwn, yn 1905 ac roedd yn fab i John Carbery Pugh Vaughan Pryse Rice, Llwynybrain ger Llanymddyfri. Tybed a gafodd e erioed y ceffyl a’r cleddyf hwnnw…

Teitl: Allwch chi lithro ar groen banana?

Cyfeirnod: CDX/1076/3/7

Yn ôl ymchwil modern, do, ond roedd Caerfyrddin ymhell ar y blaen. Yn yr Is-ddeddfau ar gyfer Rheol Da a Llywodraeth y sir, a gyhoeddwyd ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg, roedd yn drosedd i daflu croen banana neu “sylwedd peryglus arall” ar unrhyw droedffordd.

Teitl: Stori Goruwchnaturiol?

Cyfeirnod: Derwydd add/ 71

Mae “Sir Allan: A Supernatural Story” gan Talbot Gwynne yn gofnod mewn llawysgrifen o anturiaethau Syr Allan, marchog o Loegr, a'i orchestion ledled Lloegr a Ffrainc.

Gydag awdlau i gestyll, brwydrau a chythreuliaid, sgweieriaid, tywysogion, ac wrth gwrs, y goruwchnaturiol, mae'r stori hon, a ysgrifennwyd tua 1840-60, yn rhagflaenydd i'r rhan fwyaf o ffuglen ffantasi.

Teitl: Gwirionedd a Dirwest, Cariad a Phurdeb

Cyfeirnod: CDX/1009/3

Mae Urdd Annibynol y Rechabiaid yn dyddio o 1835. Fe'i sefydlwyd gan grŵp o Fethodistiaid Manceinion ac un o'r egwyddorion sylfaenol oedd ymataliad llwyr oddi wrth alcohol i bob aelod. Daeth enw'r Urdd o'r Rechabiaid beiblaidd a gelwid pob Cyfrinfa neu gangen o'r Urdd yn Babell, gan adlewyrchu statws crwydrol y Rechabiaid beiblaidd. Roedd yn gweithredu fel Cymdeithas Gyfeillgar gan ddarparu yswiriant iechyd a buddion marwolaeth i aelodau dosbarth gweithiol.

Teitl: Dringwch bob mynydd!

Cyfeirnodau: DSO/101/13 a CDX/36

Perfformiwyd The Sound of Music gan Opera Ieuenctid Caerfyrddin ym 1994 ond oeddech chi'n gwybod bod gan Sir Gaerfyrddin gysylltiad â'r teulu von Trapp? Priododd Alicemargit Hoyos â Ryle Morris o Fryn Myrddin, Abergwili ym 1931. Roedd gan Alicemargit gyfnither, Agathe Breunner, gwraig gyntaf Georg Ritter von Trapp. (Gweler Carmarthenshire Antiquary Vol. XLVIII (2012)).

Teitl: Ganwyd i fod yn Wyllt

Cyfeirnod: CDX/1042/9; CAC/ML/3

Mae dogfen y mis hwn yn dangos Mrs Elizabeth Thomas (nain i Jeremy Rees, dilledydd lleol yng Nghaerfyrddin) mewn car ochr beic modur BSA.

Roedd y beic modur BSA (BX 31) yn 4¼ H.P. 500cc a brynwyd yn newydd gan Jeremy Rees (Clifton House, Heol Awst) ar 5 Meh. 1916. Wedi hynny fe’i gwerthwyd i David Davies, Ardwyn, Heol Bronwydd ar 1 Ebrill 1920.

Teitl: Gêm gofiadwy!

Cyfeirnod: CDX/922/1/9

Mae'r ddogfen hon yn rhaglen gofrodd o 26 Ebrill 1972 i nodi'r gêm rygbi a gynhaliwyd yn y Stadiwm Cenedlaethol, Caerdydd, i goffau hanner canrif Cynghrair Ieuenctid Cymru, a adnabyddir bellach fel yr Urdd.

Mae’n nodi bod y ddau dîm ar y diwrnod yn cael eu rheoli gan Carwyn James yr hyfforddwr nodedig o Lanelli, a Barry John, maswr Caerdydd a Chymru.

Yn fwyaf nodedig, Barry John sgoriodd y cais buddugol gyda dim ond 3 munud yn weddill ar y cloc!

Teitl: Croeso Brenhinol

Cyfeirnod: CTC/2/7/3/12

Tynnwyd yn ystod ei ymweliad â Chaerfyrddin 3 Gorffennaf 1969, Gellir gweld E.U.B Tywysog Charles yn cael ei gyfarch gan y cyhoedd addolgar. Nawr, wrth iddo baratoi i esgyn i orsedd Prydain, rydym yn siŵr i lawer parti stryd yng Nghaerfyrddin er anrhydedd i’r Brenin Siarl III!

Teitl: Carwriaeth Deuluol

Cyfeirnod: CDX/789, Blwch 145

Mae CDX/789 yn gasgliad o 300 o ffotograffau plât gwydr a achubwyd mewn arwerthiant garej yn Llanelli ym 1974. Yr enghraifft a ddangosir yw priodas rhwng Edgar D James a Martha M Evans. Gweithiwr pwll glo oedd Edgar a bu’r briodas yng Nghefneithin, 3 Ebrill 1923.

Teitl: Chwi yw beth ydych yn Gwisgo? 

Cyfeirnod: CDX319/13/1 

Mae'r lithograff lliw hwn, a adwaenir fel “Gwisgoedd Cymreig Rhif 1 yn unig”, yn rhan o gyfres o brintiau a gyhoeddwyd gan Newman & Co. o Lundain. 

Tra bod yr enghraifft hon yn darlunio grŵp o ferched wedi’u gwisgo mewn gwisg draddodiadol Gymreig, yn ddiddorol, yw’r defnydd y gallem ei weld fel lliwiau anhraddodiadol fel porffor, gwyrdd a melyn. 

Mae gwisg draddodiadol Gymreig yn bennaf yn cynnwys het ddu, siôl (coch fel arfer), a ffedog wen ac yn cael ei gwisgo ar achlysuron arbennig gan gynnwys yr Eisteddfod a Dydd Gŵyl Dewi. Yma fodd bynnag, ymddengys fod y merched hyn yn arddangos eu gwisg Gymreig yn y farchnad, efallai'n arwydd o'u statws cymdeithasol. 

Teitl: Mae'r rhosyn yn goch a'r fioledau'n las

Cyfeirnod: CAS/A19/41/p19

Mae’r cerdyn San Ffolant hwn a ysgrifennwyd at dderbynnydd anhysbys gan “un o’r merched bale bach hardd” (c. 1840), y tu mewn yn cynnwys y gerdd;


Mae'r rhosyn yn goch a'r fioledau'n las
Mae’r diafoll yn ddu a chithau hefyd

Pan fyddaf yn cydsynio i briodi gyda chi
Bydd y dail yn goch a'r rhosod yn las
Bydd gan gathod adenydd a bydd gennych synnwyr
Yr wyf yn siŵr nad oes gennych unrhyw esgus
Chi’n edrych fel corlun mynwent eglwys
Ac hyn yw nos da fy Sant Ffolant

Un o ferched bale bach hardd


Er nad yw’n glir beth yn union a ysbrydolodd y rhigwm tywyll hwn, ni allwn ond tybio nad oedd y derbynnydd yn Sant Ffolant...

Teitl: Y Salmydd Soppitt 

Cyfeirnod: CDX974 

Rhoddwyd y salmydd hwn o'r 13eg Ganrif, yn cynnwys 144 o grwyn, i Gymdeithas Hynafiaethwyr Caerfyrddin gan Mrs Soppitt er cof am ei diweddar ŵr, Archard Matthew Charles Arthur Soppitt. 

Wedi’i atgyweirio a’i adlamu’n ddiweddarach gan Lyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth, mae’r llyfr salmau hwn bellach wedi’i amgáu mewn cas solander ‘levant glas’ o ledr Moroco, wedi’i ffitio â dau ddal pres. 

Mae ymylon y tudalennau wedi'u haddurno ag aur, a'r gyfrol wedi'i llythrennu mewn gilt, efallai mai dyma un o drysorau mwyaf Archifau Sir Gaerfyrddin! 

Teitl: Nadolig Fictoraidd Iawn! 

Cyfeirnod: Derwydd H23, Derwydd SG5 & MUS/739 

Yn y 19eg ganrif, cyn i gardiau Nadolig Nadoligaidd ddod yn norm, weithiau byddai Fictoriaid yn rhoi tro tywyll a dirdro ar eu cyfarchion tymhorol. Rydym wedi darlunio rhai enghreifftiau o'r delweddau mwy traddodiadol a rhai o'r rhyfeddodau yn ein casgliad. 

Teitl: Tanc Picton?

Cyfeirnod: Coleg y Drindod/ ffotograffau

Roedd y tanc yn rhodd gan y Pwyllgor Cynilion Rhyfel Cenedlaethol mewn gwerthfawrogiad o ymdrechion cynilion rhyfel Caerfyrddin. Ffurfiwyd gorymdaith i hebrwng y tanc i'w gartref ger Cofeb Picton ond yn anffodus, torrodd i lawr ar y Cei. Aeth yr orymdaith ymlaen hebddo.

Ymddiheurodd y Maer, a chafodd y pleser mawr o dderbyn y tanc fel gwobr am ymdrechion cynilion rhyfel y dref oherwydd gofynnwyd i bobl y dref danysgrifio £50,000 tuag at yr ymdrech ryfel ond fe aeth ymhell y tu hwnt i'r targed hwn drwy godi dros £250,000!

Atgyweiriwyd y tanc yn ddiweddarach y diwrnod hwnnw ac aeth y tanc ymlaen i wneud yr orymdaith araf ond i'w fan gorffwys. 

Teitl: Drwgargoel

Cyfeirnod: CAS/A19/ Cyfrol XLII (tud. 17)

Detholiad o bapur newydd o 1934, yn cynnwys manylion am weld Cannwyll Corff neu Ganhwyllau Cyrff yn ardal Sir Gaerfyrddin. Roedd y goleuadau fflachiog hyn, yn ôl Llên Gwerin yn rhagarwyddo marwolaeth unigolyn a gwelwyd cip ohonynt yn Llandysul, Llansteffan, a Llandybie.

Felly, pan fyddwch chi allan ar helfa 'cast ynteu ceiniog' yn ystod Calan Gaeaf eleni cadwch lygad amdanynt! 

Teitl: Dirgelwch o'r Aifft 

Cyfeirnod: CDX/433/4 

Telegram Gwladwriaeth yr Aifft a gafodd ei ddarganfod yn atig 29 Stryd y Cei, Caerfyrddin. Cafodd ei anfon ym 1906 ac mae'n darllen 'Dywedwch wrtho am ddod i Isna ddydd Sul peidiwch â mynd i El-Mahamid'.

Cafodd ei anfon gan Howard Carter at Ernest Harold Jones ond y mae pwy yw'r 'ef' yn parhau i fod yn ddirgelwch. 

Teitl: Amseroedd gwahanol, gwerthoedd gwahanol 

Cyfeirnod: MUS/776 

Roedd Edward Burdett Warren wedi gadael ystâd Bumper Hall yn Jamaica i'w frawd Thomas Warren, fferyllydd cyfanwerthol, o Stryd y Brenin, Caerfyrddin ym 1836. Roedd Thomas mewn partneriaeth â'i fab Edward Burdett Warren ac yn masnachu fel Thos. Warren & Son. Roedd Thomas am flynyddoedd lawer yn gysylltiedig â Bryste. 

Teitl: Nid yw swydd plismon yn un hapus

Cyfeirnod: MUS/113

Dyddiadur gwaith y Rhingyll David Williams 1859 – 1960. Roedd y Rhingyll Williams yn gweithio yn nhref Caerfyrddin ac mae'n cofnodi unrhyw aflonyddwch, achosion o dorri'r gyfraith neu unrhyw ddigwyddiadau anarferol eraill yn y dref. Mae ei drefn ddyddiol yn cynnwys cadw golwg ar ei gwnstabliaid, ac yn aml mae'n anfodlon â hwy am eu bod yn feddw a hwythau ar ddyletswydd. Mae hefyd yn ymweld â swyddfa'r maer yn rheolaidd ac yn mynychu'r Sesiwn Fach a sesiynau'r llys chwarter yn ogystal â'r brawdlysoedd.

Teitl: The Ping-Pong Flight

Cyfeirnod: CDX/017/014

Glaniodd yr awyren, Lady Peace, mewn cae ger Llandeilo ar 3 Medi 1936. Roedd yr hediad yn rhan o ymgais i groesi'r Iwerydd o faes awyr Floyd Bennett Field, Brooklyn i Croydon, Llundain ac yn ôl, ond bu'n rhaid i'r awyren lanio oherwydd diffyg tanwydd. Fodd bynnag, er gwaethaf hyn, cyflawnwyd y daith mewn 18 awr ac 8 munud.

Y peilot oedd Henry Tindall Merrill, peilot gorau Eastern Airlines a oedd wedi hedfan 2,000,000 o filltiroedd heb anaf erbyn 1936. Ymddeolodd ym 1961 ar ôl hedfan mwy o filltiroedd nag unrhyw beilot arall mewn hanes hedfan masnachol yn ôl y sôn  Y cydbeilot oedd Harry Richman, a oedd yn enwog am ei rôl fel Harry Raymond yn y ffilm 'Puttin' on the Ritz’ ym 1930.

Fe'i galwyd yn "The Ping-Pong Flight" oherwydd bod Richman a Merrill wedi stwffio pob twll a chornel o'r cynffon a'r adenydd gyda 41,000 o beli ping-pong fel y byddai'r awyren yn ddigon ysgafn i arnofio pe bai'n rhaid iddynt lanio ar yr Iwerydd. Cafodd llawer o'r rhain eu llofnodi gan y naill neu'r llall neu'r ddau ohonynt ac maent ar werth o bryd i'w gilydd, mae'n debyg y cafodd un ei brynu'n ddiweddar gan olygydd "Table Tennis Collector: the Journal of the Table Tennis Collectors’ Society".